ՆԱՀԱՊԵՏ ՔՈւՉԱԿԻ ԵՐԵՔ ԹՈւՐՔԵՐԵՆ ՏԱՂԻ ԹԱՐԳՄԱՆՈւԹՅԱՆ ՓՈՐՁ

Նահապետ Քուչակի գրական ժառանգության առեղծվածը, սկսած 1882-ին Թիֆլիսում Արիստակես Տևկանցի հրատարակած «Հայերգ» աշխատությունից, դաժան վեճերի թեմա է եղել։ Այդ աշխատությունում Տևկանցը առանց որևէ լուրջ գիտական հիմնավորման 16-րդ դարում ապրած Նահապետ Քուչակին (Վանլի Քուչակ, Վանլի Ղուլ Քուչակ) է վերագրել միջնադարյան հանճարեղ հայրենների հեղինակության պատիվը և այդ միտումը շարունակվում է մինչ օրս։

Բնավ ցանկութուն չունենալով ներքաշվելու այդ անպտուղ վեճի մեջ, փաստենք միայն, որ Քուչակ անունը չի հիշատակվում հայրեններից և ոչ մեկում և այդ հեղինակի անունով ձեռագրերում պահպանվել է 9 տաղ, որոնցից երկուսը հայերեն են, իսկ 7-ը՝ հայատառ թուրքերեն։ Հայերեն տաղերն են՝ «Գովասանություն Սուրբ Կարապետի» (Մատ.ձեռ. 7707, 3422) և «Գովասանք Ասավածածնի (Մատ.ձեռ. 1536, 2079, 2566, 7717)։ Մնացած 7 հայատառ թուրքերեն տաղերից 4-ը պահպանվում են Մատենադարանում (ձեռ. 8741, 7715, 9686, 7707), 1- ը Վրաստանի պետ. թանգարանի հայերեն ֆոնդում (ձեռ.188) իսկ 2-ը Մոսկվայի պետ արխիվում։

Մեր իրականությունում այդ 7 թուրքերեն տաղերի բնագրերը և դրանց թարգմանությունները առաջին անգամ հրատարակել է լուսահոգի, վաստակաշատ գիտնական Օնիկ Եգանյանը։ (տես՝ Բանբեր Մատենադարանի # 5 1960)։ Իր այդ աշխատությունը մի սխրագործություն էր անցած դարի 60-ակաների համար։ Բանն այն է որ մեր բանասերները ամեն կերպ խուսափում են Քուչակ անվան հիշատակմամբ այդ 2 հայերեն և 7 հայատառ թուրքերեն տաղերը ընդգրկել հրատարակվող ժողովածուներում, որովհետև դրանք «թե՛ տաղաչափությամբ, թե՛ լեզվով ու բովանդակությամբ միանգամայն տարբերվում են հայրեններից և չեն կարող միևնույն հեղինակի ստեղծագործություն համարվել (Օ.Եգանյան)։ Ստեղծված փակուղուց մի կերպ դուրս գալու միտումով մեր բանասերները մոգոնել են ինչ-որ միֆական «թոռ Քուչակի» և նրան վերագրել խնդրո առարկա այդ 9-ը տաղերը (ճիշտ այնպես, ինչպես Սայաթ-Նովայի պարագայում մոգոնել են Աննա Բատոնաշվիլու՝ մեքսիկական սերիալների ոճով արածկեղծիքը, նրան բռնի հոգևորական կարգելու սրբապիղծ սուտը և այլն)։

Թուրքերեն տաղերի թարգմանությունների կապակցությամբ հանգուցյալ գիտնականն ինքը խոստովանում է, որ «...ոչ միշտ ենք կարողացել հարազատ մնալ բնագրի չափին, իսկ աղավաղված կամ անհասկանալի բառերը...թարգմանել ենք, ելնելով տաղի ընդհանուր մտքից...»։ Մեր կողմից ավելացնենք, որ հարգարժան գիտնականը իհարկե տիրապետել է թուրքերենին, բայց ցավոք այնքան էլ ծանոթ չի եղել աշուղական արվեստի բազմաբարդ ձևերին և մասնավորապես թեջնիս-բառախաղ-հանելուկներով գրելաոճին և ըստ այդմ նրա թարգմանությունները այնքան էլ չեն արտացոլում բնագրի իմաստը։ Բերեմ մի բնորոշ օրինակ «Քեշիշ տէր» (Երեցն ասաց) սկսվածքով տաղի առաջին տնից (տաղի բնագիրն ու իմ թարգմանությունը տես ստորև)։ Օ.Եգանյանը, չհասկանալով, որ աշուղը այդ տնում բառախաղ անում «յարանայտուր» հանգակիր բառով, բառը տարանջատել է որպես «յարայ նայ տուր» և ըստ այդմ թարգմանել «վերքն ինչ է որ»։ Այն ինչ ՅԱՐԱՆԱ օսմաներեն բառը ունի բազում իմաստներ։ Օրինակ՝

1. Յարանա-աշուղական երգի տեսակ է՝ սիրերգ։
2. Յարանա-իսլամում Աստծո անուններից մեկը
3. Յարա նա-վերքն ինչ է
4. Յարանա-սրտով սիրած,նվիրական գործ
5. Յարանա-ընկեր, մտերիմ բառերի փաղաքշական ձևը
6. Յարանա-սիրած,սիրեկան բառերի փաղաքշական ձևը, և այլն։

Ավելին։ Եթե աշուղը կրկնում է հանգակիր բառը, ապա բացառվում է, որ դրանք նույն իմաստն ունենան։ Դրանց իմաստը պիտի գուշակի ունկնդիրը կամ մրցակիցը։ Եվ ահա Օ.Եգանյանի՝ այդ խաղի առաջին տան թարգմանությունը

Երեցն ասաց՝ վերքն ինչ է որ,
Աղոթքը վերքին ինչ է որ,
Վատ խոսքը կյանք կսպանի,
Խփված վերքը ինչ է որ։

Ինչպես տեսնում եք, ստացվում է անիմաստ բառերի շարան (ո՞ր քահանան կասի «աղոթքը վերքին ինչ է որ») և ի՞նչ է նշանակում «խփված վերքը ինչ է որ» նախադասությունը։ Այդպիսի թյուրընկալումներն ու դրանցից բխող սխալ թարգմանություններն են երևի հիմք հանդիսացել, որ Օ.Եգանյանը Քուչակին համարի «16-րդ դարի համեստ երգիչ»

ՔԵՇԻՇ ՏԷՐ

Քեշիշ տեր՝ յեարայնայտուր,
Նամազ յարանայտուր,
Քամ քալամ ճան օլտուրուր,։
Վուրուլան յարանայտուր։

Քեշիշ տէր՝ յարատանտուր,
Խալխ էտան յարատանտուր,
Քամ սոզտան ատամ օլտի,
Տեման քի՝ յարատանտուր։

Քեշիշ տեր՝ յարասինայ,
Կուն կեալայ յարասինայ,
Տօշանմազ մահլամ օլտուր,
Քամ սօզն յարասինայ։

Աշուղ տէր՝ ալչախ յերի,
Սու սավար ալչախ յերի,
Հախ ճեմալն սու կօրտի՝
Սան սուտան ալչախ յերի։

Քուչակ կեօրտի բիր թանտուր,
Տորթ փատիշահ պիրթան տուր,
Պիր նան իքի քեյվանի,
Ուչ քուլվատուր, պիր թանտուր։

Մանընըն մանասն պիլ,
Կեալ պունըն էյասըն պիլ,
Իքի ղազան, տորթ ղափաղ,
Կեալ պունուն մանասն պիլ։

ԵՐԵՑՆ ԱՍԱՑ

Երեցն ասաց՝ սիրերգ է,
Աղոթքը՝ սիրո երգ է,
Անեծքն հոգի կհանի,
Խփածը՝ խորը վերք է։

Երեցն ասաց՝ Տերն է,
Մարդկանց ստեղծողը՝ Տերն է
Չար խոսքից մարդ կմեռնի,
Էլ մի ասեք թե՝ Տերն է։

Երեցն ասաց՝ ընկերն է,
Արփին երկնի ընկերն է,
Ոչ մի դեղ չի ամոքի,
(Ընկերոջ) տված վերքին։

Աշուղն ասաց՝ խոնարհվիր,
Ջրի նման խոնարհվիր,
Տերը ջրով մկրտվեց,
Դու ջրից խոնարհ եղիր։

Քուչակ-տեսար հուր անշեջ,
Չորս փադիշահ բոցի մեջ,
Մի հաց, երկու լաչառ կին,
Մի թոնիր երեք տան մեջ։

Իմ այս խոսքս հասկացիր,
Սրա իմաստն բացիր,
Երկու կաթսա, չորսը խուփ,
Ասելիքս՝ հասկացիր։

Copyright © 2011-2019 Sayat-Nova.am. All Rights Reserved.